Η ελευθερία αποτελεί μια από τις σπουδαιότερες αξίες. Αν κι συχνά συζητιέται στα πλαίσια των δικαιωμάτων λαών και ομάδων, σε αναφορά με πατρίδες και έθνη, με αφορμή πολεμικές συγκρούσεις και ιστορικές στιγμές διεκδικήσεων την αναζητάμε εξίσου σε ψυχικό επίπεδο στη μικροκλίμακα των ανθρώπινων σχέσεων όπου μοιάζει θεωρητικά πιο προσβάσιμη και εφικτή. Αναρωτιόμαστε τι σημαίνει και αν υπάρχει ελευθερία επιλογής, ποια είναι τα όρια, τα περιθώρια της εσωτερικής ελευθερίας, πόση ελευθερία έχουμε έναντι των αποφάσεών μας και όλων των άγνωστων παραμέτρων που τις ορίζουν. Πόσο δικές μας τελικά είναι οι επιλογές μας, πόσο προσωπικά είναι τα κριτήρια και επιθυμίες που τις καθορίζουν μιας και συχνά φέρουν τη φωνή και τη ματιά των άλλων, που είτε ασπαζόμαστε σα συνειδητό βάρος προκειμένου να μην τους δυσαρεστήσουμε, είτε υιοθετούμε χωρίς να συνυπολογίσουμε τη δική μας φωνή που αποδυναμώνεται και συχνά επισκιάζεται από αυτήν των τρίτων, σημαντικών και μη.
Από νωρίς διαμορφώνουμε μια εικόνα για τον εαυτό μας, με όλες τις επιρροές που δεχόμαστε στις σχέσεις μας με τους άλλους. Οι προσδοκίες και οι αντιδράσεις τους σε αυτό που είμαστε και αυτό που κάνουμε δρομολογεί και παγιώνει τις συμπεριφορές, τις αντιδράσεις και τους τρόπους που σχετιζόμαστε μαζί τους. Η εικόνα αυτή, που άλλοτε μας ικανοποιεί και άλλοτε μας στοιχειώνει, αποτελεί την πεμπτουσία αυτού που είμαστε. Μας ορίζει ακόμη κι αν όλα όσα την απαρτίζουν δεν μας ικανοποιούν, όσο κι αν πασχίζουμε συνειδητά ή μη να την αλλάξουμε, να την τροποποιήσουμε, να την αποδεχτούμε ή να την επιβάλλουμε. Άλλωστε, τις προσδοκίες των άλλων τις κουβαλάμε από πολύ νωρίς. Μαζί με την αγάπη, τη φροντίδα, το νοιάξιμο, την προστασία με την οποία γονείς και κηδεμόνες απλόχερα μας περιβάλλουν, εξίσου μας επιφορτίζουν με άλλα δικά τους που έμειναν μισά. Ακουμπούν επάνω μας όλα όσα εκείνοι δεν κατόρθωσαν να εκπληρώσουν που τους βαραίνουν ακόμα μέσα στο χρόνο. Με έναν σιωπηλό, ενίοτε επιτακτικό τρόπο, η φροντίδα τους συνοδεύεται από όσα οι ίδιοι επιθύμησαν και δεν κατάφεραν, όσα ένιωσαν ότι οι δικοί τους γονείς ή άλλοι στο περιβάλλον τους περίμεναν από εκείνους αλλά δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν. Αποτελούμε συνεπώς μια ακόμη ευκαιρία για αποστομωτικές απαντήσεις και δικαίωση στις ματαιώσεις από όσα ήλπισαν αλλά διαψεύστηκαν μιας και δεν ήρθαν όταν, όσο και όπως τα επιθύμησαν. Μαζί με την ανιδιοτελή αγάπη μας κληροδοτούν ένα βάρος ασήκωτο από σημαντικά δικά τους που έμειναν μισά. Βλέπουν, ελπίζουν, περιμένουν από εμάς, όχι μόνο όσα είμαστε, μπορούμε ή δηλώνουμε ότι επιθυμούμε για τον εαυτό μας, αλλά και άλλα δικά τους που ακόμη εκκρεμούν και δεν κατάφεραν ακόμη να αποχωριστούν. Η ευγνωμοσύνη και η επιθυμία για ανταπόδοση ως προς όσα μας πρόσφεραν χτίζεται σιωπηλά ως χρέος που απαιτεί πληρωμή. Τα λάθη κρύβουν ενοχή, οι επιλογές είναι αχαριστία. Διεκδικούν σιωπηλά να παραχωρήσουμε το δικαίωμα να σκεφτόμαστε, να ελπίζουμε, να λανθάνουμε με το δικό μας τρόπο. Οι επιτυχίες και οι αποτυχίες μας δεν είναι μόνο δικές μας, αλλά ένα χρέος προς εκείνους που πρόσφεραν απλόχερα. Έτσι μόνο θα μπορέσουμε να ανακουφιστούμε από το βάρος της οφειλής σε μια σχέση που έδωσε πολλά αλλά απαιτεί ακόμη περισσότερα, απέναντι σε μιαν αγάπη που ζητά ανταλλάγματα πριν καν υπάρξει διαπραγμάτευση ή συμφωνία, και στην οποία οφείλουμε πριν καν σκεφτούμε, ζυγίσουμε ή αποφασίσουμε.
Μεγαλώνοντας, ζούμε εμπειρίες και σχέσεις, που μας διαμορφώνουν. Η ιστορία μας μας ορίζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ό,τι μας έχει πληγώσει, μας έχει κάνει να ντραπούμε ή να μετανιώσουμε, επιστρέφει στη σκέψη μας και λειτουργεί όχι μόνο σαν μάθημα που έγινε πάθημα ώστε να γίνουμε πιο σοφοί και συνειδητοί στη δράση μας, αλλά και σα φόβος επανάληψης που προσπαθούμε να αποφύγουμε φιλτράροντας τις επιλογές μας ώστε να μην ξαναζήσουμε παλιά λάθη, όσα επιτρέψαμε να υποστούμε ή προκαλέσαμε σε άλλους. Οι πράξεις έχουν συνέπειες ακόμη κι όταν πασχίζουμε διακαώς να ξεγελάσουμε τον εαυτό μας ότι μπορούμε να τις αποφύγουμε, όταν ελπίζουμε να γλιτώσουμε από αυτές με το να αποποιηθούμε μια επιλογή κρυμμένοι πίσω από την αδράνεια ή τη σιωπή. Η μνήμη μας είναι η ιστορία μας όμως την ίδια στιγμή κινδυνεύει να μας καταστήσει υπόλογους απέναντι στο παρελθόν μας. Άραγε πόση ελευθερία επιλογών επιτρέπει ο φόβος της επανάληψης, της αναβίωσης του παρελθόντος, που μας εγκλωβίζει σε αμυντικές κινήσεις με γνώμονα την αυτοπροστασία; Πόσο ελεύθεροι είμαστε έναντι του φόβου των συνεπειών, πόσο ικανοί νιώθουμε να τις αναλάβουμε. Ο εγκλωβισμός μας αποκαλύπτεται (ότ)αν καταφέρουμε να παρατηρήσουμε πως η γνώση του παρελθόντος που μας πλήγωσε μας στοιχειώνει με τέτοιο τρόπο ώστε σαν μικροί Οιδίποδες καταλήγουμε να επαναλαμβάνουμε ό,τι νομίζουμε ότι έχουμε αποφύγει. Προκειμένου να μη πληγωθούμε, να μην εξαπατηθούμε, να μην εγκαταλειφθούμε, αποφεύγουμε πλήρως ή ερμηνεύουμε κάθε νέα προσέγγιση σαν μια επερχόμενη απειλή, όμοια με αυτήν που μας τραυμάτισε. Καταλήγουμε να επισκιάζουμε τη χαρά κάθε νέας εμπειρίας αλλά και τη δυνατότητα να σχετιστούμε διαφορετικά στερώντας από τον εαυτό μας αλλά και τους άλλους εμπλεκόμενους την πιθανότητα να λειτουργήσουμε αλλιώς, να ζήσουμε κάτι άλλο από αυτό που θέλουμε να αποφύγουμε, στην ουσία να διεκδικήσουμε κάτι περισσότερο για τον εαυτό μας.
Όσο κι αν εξυμνούμε την ελευθερία, όσο κι αν δηλώνουμε ότι την επιθυμούμε ή αγωνιούμε να την αποκτήσουμε, οι περισσότεροι εξίσου την φοβόμαστε ή την αποφεύγουμε. Η ελευθέρια συμβαδίζει με την ευθύνη που της αναλογεί, και είναι πολλές φορές τρομακτική η ιδέα της ανάληψης ευθύνης (Magee, 1973). Ωστόσο, ο βαθμός της ελευθερίας μας ορίζεται αναγκαία από το βαθμό της ευθύνης που αντέχουμε να αναλάβουμε για τον εαυτό μας. Πόσο είμαστε διατεθειμένοι να ξεφύγουμε από τον εαυτό μας- τα τραύματα, τις ενοχές, τους φόβους, τις επαναλήψεις μας- ώστε να ξαναπλησιάσουμε αυτό που πήγε στραβά αντί να κρυφτούμε αποφεύγοντας μαζί με τον δυνητικό κίνδυνο και την απόλαυση που συνεπάγεται κάθε νέα εμπειρία. Πόσο αντέχουμε να δυσαρεστήσουμε όσους έχουν επενδύσει τις ελπίδες τους στη δική μας δράση. Πόσο αντέχουμε να αποχωριστούμε σχέσεις και καταστάσεις που αν και μας περιορίζουν, μας προσφέρουν συγχρόνως σιγουριά. Πόσο έτοιμοι είμαστε να ανταλλάξουμε την ασφάλεια με τη χαρά, να τολμήσουμε την αλλαγή προκειμένου να αναζητήσουμε όσα μας λείπουν. Συχνά δελεαζόμαστε από τις ευκαιρίες που ανοίγονται μπροστά μας για όσα φανταστήκαμε ή επιθυμήσαμε και φοβηθήκαμε ότι δεν μας αναλογούν. Χρειάζεται ωστόσο να αντέξουμε το ρίσκο του αποχωρισμού από τα γνώριμα και τα οικεία που μας δεσμεύουν σε μια επιφανειακή ανακούφιση για να μπορέσουμε να τα κατακτήσουμε. Όσο διεκδικούμε να είμαστε οι κύριοι υπεύθυνοι των επιλογών μας, έτοιμοι να κουβαλήσουμε το βάρος της ευθύνης που συνεπάγονται, τόσο περισσότερο θα προσεγγίζουμε την προοπτική της αλλαγής που είναι συνυφασμένη με την αναζήτηση της ελευθερίας.
Βιβλιογραφία:
Magee, B. (2013). Popper Cb: Popper. Routledge.
