Όλοι, λίγο ή πολύ, αναγνωρίζουμε τη σημασία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Είτε αφορά τις επαφές με το κλειστό δίκτυο φίλων ή στενών συγγενών με τους οποίους μοιραζόμαστε σκέψεις και προβληματισμούς, είτε το ευρύτερο κοινωνικό δίκτυο, τους πιο περιστασιακούς φίλους ή “γνωστούς” ,η παρουσία τους αποτελεί αντίδοτο στη μοναξιά. Όταν θέλουμε να διασκεδάσουμε αναζητούμε, ενίοτε δοκιμάζουμε να παρακινήσουμε κάποιον για να μας συνοδεύσει ώστε να μην “μείνουμε μέσα”, όπως συμβαίνει όταν κανείς από όσους σχετιζόμαστε δεν είναι διαθέσιμος να μας ακολουθήσει σε μια έξοδο ή δραστηριότητα.
Εξίσου, όταν διανύουμε μια περίοδο όπου η διάθεσή μας είναι πεσμένη, όταν κάτι έχει πάει στραβά στη μέρα, η συνήθης σκέψη αλλά και η προτροπή που δεχόμαστε είναι να βγούμε έξω, να πάμε μια βόλτα, να μιλήσουμε με κάποιον κοντινό. Η παρουσία ενός άλλου είναι συχνά ανακουφιστική – λειτουργεί ως αντιπερισπασμός που παραμερίζει τις έγνοιες και ελαφραίνει τη διάθεση. Αντίστοιχα, η απουσία αλληλεπιδράσεων προκαλεί ένα αίσθημα εγκλεισμού που διογκώνει τη μοναξιά και ενισχύει τη δυσθυμία – όταν είμαστε μόνοι, η σκέψη εγκλωβίζεται πιο εύκολα γύρω από όσα μας απασχολούν.
Η σημασία του δικτύου επαφών για πολλούς αναδύεται ως πρόβλημα ή ανάγκη με αφορμή τη λήξη μιας σχέσης και την επιστροφή στην “μοναχική” εργένικη ζωή. Έχοντας, οικειοθελώς ή μη, εγκαταλείψει ένα γάμο ή μια μακροχρόνια συγκατοίκηση όπου ο χρόνος και των δυο επικεντρώνεται στην κοινή ζωή και τις υποχρεώσεις τις συμβίωσης, έρχεται κανείς αναγκαστικά αντιμέτωπος με την έννοια του ελεύθερου, μη συντροφικού χρόνου. Η παρουσία ενός άλλου δεν είναι πλέον δεδομένη στις δραστηριότητες ή την καθημερινότητα με τον τρόπο που νοούνταν στα πλαίσια της δυάδας. Ιδιαίτερα στο ξεκίνημα μιας σχέσης η λαχτάρα για τον σύντροφο, η επιθυμία να ξεκλέψουμε, να παρατείνουμε το χρόνο των κοινών στιγμών είναι αναμενόμενη και δικαιολογημένη. Ωστόσο, όταν το σχήμα του ζευγαριού αποτελεί τον μόνο τρόπο να λειτουργούμε, να σχετιζόμαστε και να αλληλεπιδρούμε με τους άλλους, καταλήγει να λειτουργεί περιοριστικά. Ακόμη κι αν κανείς ισχυριστεί ότι συμμορφώνεται στην απαίτηση του συντρόφου που τον διεκδικεί μόνο για τον εαυτό του, η συναίνεση συνήθως αντανακλά μια αμοιβαία ανάγκη: η αποκλειστικότητα συνιστά το μέσο για την αναζήτηση διαβεβαιώσεων ως προς τη σταθερότητα της σχέσης αλλά και το αντίδοτο στο ενδεχόμενο της μοναξιάς. Μέσω της σχέσης, διεκδικεί κανείς την παρουσία ενός άλλου ως αυτονόητη ώστε να καλύψει και να καθησυχάσει την αγωνία που βιώνει όταν δε συντροφεύεται. Η παρουσία του άλλου, μέσω της εγγύτητας και της συνήθειας εξασφαλίζουν ένα δεδομένο με τρόπο ώστε το “μαζί” να λειτουργεί καθησυχαστικά ενάντια στη μοναχικότητα.
Τη σημασία των κοινωνικών επαφών πιστοποιεί μια πρόσφατη μελέτη (Tomova, L., Wang, K., Thompson, T., Matthews, G., Takahashi, A., Tye, K., & Saxe, R., 2020). Εκεί η σπουδαιότητά τους επιβεβαιώνεται με όρους οργανικούς, μέσω της διαπίστωσης ότι η απουσία τους αφήνει στον εγκέφαλο το ίδιο αποτύπωμα με αυτό του υποσιτισμού. Η έλλειψη επαφών, με τις οποίες μπορούμε να μοιραστούμε στιγμές και συναισθήματα, να ζήσουμε εμπειρίες μέσα από κοινές δραστηριότητες, συνιστά μια μορφή συναισθηματικής πείνας που δεν αντανακλάται μόνο ως αίσθηση συνειρμικά ή συμβολικά, αλλά καταγράφεται εξίσου στους νευρώνες του εγκεφάλου. Στην καθημερινότητα συχνά συνειδητοποιούμε ότι η παρουσία του άλλου μας καθησυχάζει σε επίπεδο συναισθηματικό και υπαρξιακό. Ωστόσο στο πολύ μακρινό παρελθόν, η εγγύτητα με κάποιον ήταν αναγκαία ακόμη πιο άμεσα, ως μέσο προστασίας από φυσικούς κινδύνους. Αιώνες πριν, όποιος ζούσε απομονωμένος κινδύνευε όχι τόσο σε επίπεδο συναισθηματικής ανασφάλειας αλλά κυρίως σε επίπεδο ακεραιότητας και φυσικής επιβίωσης καθώς ένιωθε και ήταν απροστάτευτος απέναντι σε φυσικούς κινδύνους, επιδρομές και επιθέσεις τρίτων. Επομένως, η εγγύτητα με κάποιον αποτελούσε διαβεβαίωση ασφάλειας σε επίπεδο σωματικής ακεραιότητας. Στη σημερινή εποχή, αν και ο κίνδυνος ως προς τη σωματική ασφάλεια έχει περιοριστεί ή έχει λάβει διαφορετική μορφή, η έλλειψη ενός ενεργού κοινωνικού δικτύου μπορεί ακόμη να κινητοποιήσει αγωνίες σε σχέση με την υγεία και την ασφάλεια, ακόμη κι αν οι κίνδυνοι αυτοί δεν είναι άμεσα ορατοί. Πρόκειται για μια μορφή εγρήγορσης και διαρκούς επιφυλακής που προσομοιάζει τον τρόπο που το σώμα και ο εγκέφαλος κινητοποιούνταν στο μακρινό παρελθόν, όταν η αναγκαία για την επιβίωση παρουσία του άλλου απουσίαζε.
Μπορεί λοιπόν στη σημερινή εποχή η απειλή ως προς την ακεραιότητα να μην βιώνεται με τον ίδιο τρόπο όπως στους ανθρώπους των σπηλαίων. Προκύπτει όμως με μια πιο εξευγενισμένη μορφή που υποκαθιστά τα άγρια ζώα, τους τυφώνες και τα ρόπαλα με την απώλεια εργασίας, το τρακάρισμα στο δρόμο ή το τηλεφώνημα της τράπεζας για τη δόση δανείου που δεν αποπληρώθηκε έγκαιρα. Το αίσθημα ασφάλειας που προσφέρει η ύπαρξη της οικογένειας, των φίλων στους οποίους κανείς μπορεί να απευθυνθεί για να προσφέρουν λύση, παραμένει ζωτική, ακόμη κι αν εκείνοι δεν χρειάζεται να συμβάλλουν άμεσα για την εξασφάλιση της φυσικής, οργανικής επιβίωσης με τον τρόπο που συνέβαινε παλαιότερα. Η δυνατότητα να ανακουφιστούμε στην σκέψη της ύπαρξής τους ή της πιθανής τους διαθεσιμότητας όταν έχουμε την ανάγκη να απευθυνθούμε ακόμη και για να μας ακούσουν, να μας κανακέψουν, να μας συμπαρασταθούν, να μας δικαιώσουν ή να μας εμψυχώσουν, δημιουργεί ένα αίσθημα αλληλεγγύης, όμοιο με το αίσθημα της αγέλης που βίωναν οι άνθρωποι των σπηλαίων ή της ζούγκλας. Κι αν καμιά φορά τείνουμε να υποτιμούμε τη σημασία τους, αν αμφιβάλλουμε για το πόσο σημαντική είναι η ύπαρξή τους στη ζωή μας, το αποτύπωμα στον εγκέφαλο που ταυτίζει την απουσία τους με τη συνθήκη υποσιτισμού αποτελεί την πιο τρανή απόδειξη.
Βιβλιογραφία
Cacioppo, J. T., & Hawkley, L. C. (2009). Perceived social isolation and cognition. Trends in cognitive sciences, 13(10), 447-454.
Cacioppo, S., Capitanio, J. P., & Cacioppo, J. T. (2014). Toward a neurology of loneliness. Psychological bulletin, 140(6), 1464.
Tomova, L., Wang, K., Thompson, T., Matthews, G., Takahashi, A., Tye, K., & Saxe, R. (2020). The need to connect: Acute social isolation causes neural craving responses similar to hunger. BioRxiv.
