H θετική κοινωνική συμπεριφορά*είναι μια από τις σημαντικές αξίες στις ανθρώπινες σχέσεις. Βασισμένη στην ενσυναίσθηση συνιστά θεμελιώδη κανόνα της λειτουργίας των κοινωνιών και της αρμονικής συνύπαρξης των μελών τους, καθώς συνεπάγεται την υποστηρικτική στάση προς τον συνάνθρωπο, ενισχύοντας τους δεσμούς πέραν των κοντινών σχέσεων. Ως βασικός κανόνας της διαπαιδαγώγησης, αποτελεί συχνά το επιμύθιο σε ιστορίες προς μικρούς και μεγάλους, όπως στην περίπτωση του παραμυθιού «Το κόκκινο γιλέκο του μικρού Ρόμπιν». Εκεί, ο ήρωας/σπουργίτι, χαρούμενος για τα 7 γιλέκα που έχει στην κατοχή του, αποφασίζει να τα μοιράσει ένα προς ένα, προκειμένου να βοηθήσει τους φίλους του να ζεσταθούν. Μια πράξη υποδειγματική που εστιάζει στην αξία του «μοιράζεσθαι» και προωθεί την έννοια της αλληλεγγύης. Ωστόσο, ο ήρωας, έχοντας μοιράσει όλα τα γιλέκα χωρίς να κρατήσει έστω ένα για τον εαυτό του καταλήγει να κινδυνεύει ο ίδιος από το κρύο, μέχρι που ο Άγιος Βασίλης τον σώζει ως ανταμοιβή για την αυτοθυσία του προς τους φίλους του, πλέκοντάς του ένα.
Το παραμύθι εξυμνεί τη σπουδαιότητα της φροντίδας του άλλου, καθώς επικεντρώνεται στην καλή πράξη που «επιστρέφει» στον ήρωα ο οποίος ανταμείβεται για την προσφορά του. Τι γίνεται όμως με την αντίστοιχη φροντίδα προς τον εαυτό; Το σπουργίτι καταφέρνει να υπερβεί την πλεονεξία του, μοιράζοντας τα 7 γιλέκα που έχει στην κατοχή του καθώς συναισθάνεται την ανάγκη των φίλων του που χρειάζονται ένα ζεστό ρούχο, ωστόσο καταλήγει το ίδιο εκτεθειμένο στο κρύο. Η φροντίδα προς τους άλλους έχει επισκιάσει το αντίστοιχο ενδιαφέρον για τον εαυτό, τον οποίο αφήνει απροστάτευτο.
Με αφορμή την παραπάνω ιστορία, τίθεται ένα ερώτημα που αφορά στην ισορροπία ανάμεσα στη φροντίδα του άλλου και στην αυτό-φροντίδα. Μπορεί κανείς να δώσει προτεραιότητα στο ένα χωρίς να αγνοήσει το άλλο; Κι αν όχι, κατά πόσο έχει νόημα το ενδιαφέρον για τον άλλον, όταν κανείς δεν εξασφαλίζει παράλληλα την φροντίδα προς τον εαυτό; Είναι επομένως η ενσυναίσθηση και η θετική κοινωνική συμπεριφορά συνώνυμο της αυτοθυσίας και της αυτό-παραμέλησης;
Η ισορροπία ανάμεσα στα δυο δεν είναι πάντοτε εύκολη υπόθεση. Πρωτίστως γιατί κάποιες φορές η φροντίδα του άλλου χρειάζεται να τεθεί ως προτεραιότητα σε σχέση με τον εαυτό, όπως στις σπάνιες περιπτώσεις όπου το δίλημμα ανάμεσα στην προσωπική ασφάλεια και την προστασία του άλλου τίθεται υπό την πίεση του κινδύνου. Όταν οι αποφάσεις είναι καθοριστικές για την επιβίωση, λαμβάνονται πριν προλάβει κανείς να ζυγίσει λογικά την απόφασή του. Η αντίδραση είναι τότε παρορμητική, και η επιλογή του άλλου ως προτεραιότητα σε σχέση με τον εαυτό προκύπτει ενστικτωδώς, ως καθήκον απέναντι στον πιο αδύναμο, καθώς η αλτρουιστική συμπεριφορά επιβάλλει την αυτοθυσία ως μόνη επιλογή.
Τι συμβαίνει όμως στις καθημερινές σχέσεις, όπου οι αποφάσεις δεν παίρνονται στα πλαίσια της παρόρμησης ούτε υπό την πίεση του κινδύνου; Πόσο νόημα έχει η επιλογή του άλλου ως προτεραιότητα, σε βάρος των αναγκών, των συναισθημάτων και των επιθυμιών του εαυτού; Είτε πρόκειται για μια σχέση φιλική, συντροφική ή γονεϊκή – όπου η φροντίδα του άλλου αποτελεί την πεμπτουσία του ρόλου – η στάση αυτή συνιστά παρερμηνεία των απαιτήσεων που αναλαμβάνει κανείς απέναντι στους οικείους καθώς ο εαυτός συστηματικά παραμελείται σε βάρος των αναγκών τους. Σε μια προσπάθεια να ανταποκριθεί κανείς στο ακέραιο σε έναν ρόλο που έχει διαστρεβλωμένα ορίσει, καταλήγει να νιώθει επαρκής μόνο στο βαθμό που καταφέρνει να συντονιστεί απόλυτα με τις επιθυμίες του άλλου. Η προσφορά αποκτά αξία κυρίως υπό το πρίσμα της αυτοθυσίας, με βασική προϋπόθεση την αποποίηση του εαυτού. Πρόκειται για μια παραποίηση της έννοιας του νοιαξίματος, που ακυρώνει την έννοια του αυτό-σεβασμού καθώς απουσιάζει η αναγνώριση και η στοιχειώδης φροντίδα σε σχέση με ατομικές ανάγκες και επιθυμίες.
Η στάση αυτή αντανακλά μια θεμελιώδη αγωνία για αποδοχή και αγάπη βασισμένη στην αρχή ότι υπηρετώντας τις ανάγκες του άλλου και αποφεύγοντας με κάθε τρόπο να τον δυσαρεστήσουμε, θα εξασφαλίσουμε την πολυπόθητη αναγνώριση. Αν και οι επιθυμίες αυτές είναι απαραίτητες για τη συναισθηματική μας ισορροπία, η άνευ όρων διεκδίκησή τους θέτει ερωτήματα σε σχέση με την αξία που πρωτίστως αναγνωρίζει κανείς στον εαυτό του. Όταν η αυτό-εικόνα εξαρτάται απόλυτα από τη γνώμη των άλλων, καταλήγει κανείς να ξεχνάει τις δικές του ανάγκες καθώς συντονίζεται με αυτές του προσώπου το οποίο πασχίζει να ικανοποιήσει, προκειμένου να εξασφαλίσει το συναίσθημα του «ανήκειν» με κάθε τίμημα. Έχοντας παραμερίσει τα προσωπικά κριτήρια, έχει χάσει επαφή με τις δικές του ανάγκες, έχει ξεχάσει τι χρειάζεται ο ίδιος σε μια ισότιμη σχέση με τα πρόσωπα του περιβάλλοντος. Πως μπορούμε όμως να διεκδικήσουμε το σεβασμό και την αναγνώριση όταν οι ίδιοι δυσκολευόμαστε να το προσφέρουμε στον εαυτό μας; Παραμελώντας τον, δίνουμε το κακό παράδειγμα στο πώς να μας χειριστούν, σα να περιμένουμε από τους άλλους να αναλάβουν αυτό που χρειάζεται να προσφέρουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας.
Όταν η έννοια της αλληλεγγύης ορίζεται με διαζευκτικούς όρους – ο εαυτός μου ή οι άλλοι – η υιοθέτησή της μοιάζει όλο και πιο ανέφικτη. Παράλληλα, κινδυνεύει να μετατραπεί σε ένα εξαρτητικό μοτίβο συσχετισμού, καθώς η φροντίδα υπό τη μορφή της αυτοθυσίας εγκλωβίζει εξίσου και τις δυο μεριές σε μια δυσλειτουργική σχέση όπου η σιωπηλή απαίτηση για ανταπόδοση της «θυσίας» παραμένει σαν μελλοντική εκκρεμότητα. Μέσα από ένα σχήμα ενοχών και (ενίοτε) χειρισμού, ο «ευεργετηθείς» είναι αντιμέτωπος με ένα ανοιχτό χρέος, που συχνά επιβάλλει μια σχέση εξάρτησης στα πλαίσια της οποίας κανείς δεν δικαιούται να λειτουργήσει αυτόνομα, να διαφοροποιηθεί, να απομακρυνθεί, να λειτουργήσει ως μονάδα, όχι μόνο σε επίπεδο φυσικής παρουσίας αλλά κυρίως αναφορικά με προσδοκίες και επιλογές ζωής.
Η έννοια της προσφοράς δεν μπορεί να συνιστά δίλημμα – να πρέπει να επιλέξει κανείς τον εαυτό του ή τον άλλον, σαν να μην μπορούν τα δύο αυτά να συμπορεύονται – γιατί τότε κινδυνεύει να εκληφθεί ως κάτι αδύνατο. Αλλά και να χάσει την αξία της, η οποία συνίσταται κυρίως στο να διδάξει στον άλλον την ικανότητα να φροντίζει τον εαυτό του. Μπορούμε ωστόσο να δώσουμε το παράδειγμα για κάτι που δεν έχουμε οι ίδιοι κατακτήσει; Μόνο όταν είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε και να σεβόμαστε πρωτίστως τις δικές μας ανάγκες και επιθυμίες, μπορούμε να αξιολογήσουμε και να αναγνωρίσουμε αυτό που χρειάζεται κάποιος άλλος. Έτσι ώστε αυτό που προσφέρουμε να μην αποτελέσει βάρος – χρέος ή ενοχή – που θα κληθεί να ξεπληρώσει, αλλά ένα μάθημα ζωής αναφορικά με το τι χρειάζεται να κάνει ο ίδιος προς τον εαυτό του.
Φώνη Τζιτζιμίκα, Ψυχολόγος
*θετική κοινωνική συμπεριφορά – αγγλικός όρος: prosocial behavior
Βιβλιογραφία:
Batson, C. D., & Powell, A. A. (2003). Altruism and prosocial behavior. Ιn Millon, T. & Lerner, M. J., (Eds) Handbook of psychology, Vol 5, pp. 463-484, John Wiley and Sons: New Jersey.
